วัดพระมหาธาตุตั้งอยู่ในจังหวัดนครศรีธรรมราช บนชายฝั่งตะวันออกของคาบสมุทรไทย ซึ่งเป็นพื้นที่คอคอดระหว่างมหาสมุทรอินเดียและมหาสมุทรแปซิฟิก และเป็นจุดเชื่อมต่อสำคัญของการค้าขายและการปฏิสัมพันธ์ทางสังคมในภูมิภาคเอเชียภาคพื้นสมุทร นครศรีธรรมราชยังเคยเป็นอาณาจักรโบราณในช่วงประมาณคริสต์ศตวรรษที่ 12 - 14
ซึ่งถือว่าเป็นผู้สืบทอดของอาณาจักรโบราณตามพรลิงค์ (ประมาณคริสต์ศตวรรษที่ 5 - 11) โดยมีการกล่าวถึงในคัมภีร์อินเดียราวคริสต์ศตวรรษที่ 2 ว่าเป็นชื่อสถานที่ในเครือข่ายการค้าทางทะเล ทั้งสองอาณาจักรตั้งอยู่บนแผ่นดินชายฝั่งเดียวกัน บนสันชายหาดโบราณที่เกิดขึ้นเมื่อประมาณ 6,000 - 8,000 ปีก่อน ระหว่างการรุกของน้ำทะเลสูงสุด สันทรายเหล่านี้ทอดยาวในทิศเหนือ - ใต้ ขนานไปกับแนวชายฝั่งปัจจุบันของอ่าวไทย ซึ่งเป็นพื้นดินสูงที่ปลอดจากน้ำท่วมในฤดูฝน ทำให้กลายเป็นแหล่งการตั้งถิ่นฐานหลักในพื้นที่นี้ นอกจากนี้ผู้คนยังคงใช้สันชายหาดโบราณเหล่านี้ในการเดินทางระหว่างเมืองและชุมชนต่าง ๆ ในพื้นที่ชายฝั่งแห่งนี้
เอเชียภาคพื้นสมุทรทางตอนใต้และคาบสมุทรสยาม (ประเทศไทย)
คาบสมุทรไทย จังหวัดต่าง ๆ เส้นทางที่น่าจะใช้เพื่อเดินทางข้ามคาบสมุทร และพื้นที่ทางโบราณคดีที่เกี่ยวข้อง
ภูมิศาสตร์ของชายฝั่งนครศรีธรรมราช พื้นที่ใจกลางของอาณาจักรตามพรลิงค์/นครศรีธรรมราช
อาณาบริเวณของเขตเมืองประวัติศาสตร์นครศรีธรรมราชและวัดพระมหาธาตุมีลักษณะทอดยาวจากทิศเหนือไปทิศใต้ เนื่องจากลักษณะของสันชายหาดโบราณที่แคบยาว มีแม่น้ำหลายสายเชื่อมต่อพื้นที่นี้กับภูเขา ที่ราบลุ่ม และทะเล ในความเป็นจริง พื้นที่ประวัติศาสตร์นี้มีเมืองที่ล้อมด้วยกำแพงและคูเมืองอย่างน้อยสองแห่ง ได้แก่ เมืองพระเวียงและเมืองนครศรีธรรมราช ซึ่งมีการกล่าวถึงในตำนานท้องถิ่น เมืองทั้งสองนี้ยังสามารถเห็นได้จนถึงทุกวันนี้ เมืองพระเวียงมีคันดินล้อมรอบซึ่งมีลักษณะเป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้าและที่มุมมีลักษณะโค้ง ส่วนเมืองนครศรีธรรมราชมีรูปร่างยาวกว่าและมีกำแพงอิฐล้อมรอบ ลักษณะเป็นสี่เหลี่ยมผืนและมีมุมแหลม ซึ่งน่าจะสร้างขึ้นในคริสต์ศตวรรษที่ 15 และได้รับการบูรณะในสมัยต่อมา กำแพงอิฐบางส่วนยังคงมีให้เห็นในบริเวณเหนือสุดของเมือง โดยเฉพาะที่สวนสาธารณะสนามหน้าเมือง
เมืองนครศรีธรรมราช เมืองพระเวียง และพื้นที่ขุดค้นในปี ค.ศ. 2009
ภาพถ่ายทางอากาศเมืองนครศรีธรรมราชทางตอนเหนือและเมืองพระเวียงทางตอนใต้ ถ่ายเมื่อราวปี 1970s
วัดพระมหาธาตุตั้งอยู่ทางตอนใต้ของเมืองนครศรีธรรมราช ภายในกำแพงอิฐของเมือง และทำหน้าที่เป็นศูนย์กลางทางศาสนาของเมืองเก่าแห่งนี้ ตามประวัติศาสตร์ของไทย โดยเฉพาะตั้งแต่สมัยอยุธยา (ตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 15 เป็นต้นมา) เมืองสำคัญมักมีสถูปประธานของเมืองที่เชื่อกันว่าบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ พระบรมธาตุของวัดพระมหาธาตุถือเป็นหนึ่งในตัวอย่างที่โดดเด่นที่สุดของธรรมเนียมปฏิบัตินี้ และยังคงเป็นวัดที่มีชีวิตชีวา ซึ่งหาได้ยากยิ่งในปัจจุบัน
สันชายหาดโบราณซึ่งเป็นแกนกลางของภูมิทัศน์เมืองเก่าทำให้นครศรีธรรมราชและวัดพระมหาธาตุมีเอกลักษณ์เฉพาะ ตำนานท้องถิ่นเรียกสันชายหาดนี้ว่า "หาดทรายแก้ว" เพราะทรายมีสีขาวบริสุทธิ์ และบรรยายถึงความศักดิ์สิทธิ์ของทรายไว้อย่างละเอียด ตามตำนานท้องถิ่น หาดทรายแก้วแห่งนี้เป็นที่ฝังพระบรมสารีริกธาตุโดยสองพี่น้องเชื้อสายกษัตริย์ชาวอินเดีย และภายหลังถูกค้นพบโดยกษัตริย์พุทธศาสนาผู้ทรงธรรมซึ่งสร้างพระบรมธาตุขึ้นก่อนจะก่อตั้งเมืองหลวงและอาณาจักรนครศรีธรรมราช สถานที่สำคัญของหาดทรายแก้วและพระบรมธาตุในตำนานท้องถิ่น รวมทั้งความทรงจำที่ยังคงอยู่ของผู้คนในคาบสมุทรนี้ถือเป็นเรื่องพิเศษในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ พระบรมธาตุยังเป็นตราสัญลักษณ์ทางการจังหวัดนครศรีธรรมราช ปรากฏอยู่ตรงกลางล้อมรอบด้วยสัตว์ 12 ราศี ซึ่งหมายถึงเมืองขึ้นของนครศรีธรรมราชทั่วคาบสมุทรไทย-มลายูที่กล่าวถึงในตำนานท้องถิ่น ปัจจุบัน หาดทรายแก้วยังคงได้รับการอนุรักษ์ไว้อย่างดี มีลักษณะเป็นผืนทรายกว้างใหญ่ตั้งอยู่หน้าพระบรมธาตุ สร้างภูมิทัศน์และทิวทัศน์อันโดดเด่นที่มีคุณค่าทางประวัติศาสตร์เป็นอย่างยิ่ง ซึ่งไม่สามารถพบเห็นได้ในพื้นที่เมืองส่วนอื่น ๆ
ลานทรายบนหาดทรายแก้วหน้าพระบรมธาตุเจดีย์
พื้นที่ซึ่งเป็นเขตของวัดพระมหาธาตุมีขนาด 5.356 เฮกตาร์ และเขตกันชนครอบคลุมพื้นที่ 113.136 เฮกตาร์ ซึ่งยืนยันได้ว่ามีขนาดใหญ่เพียงพอ ในฐานะวัดพุทธที่มีชีวิต ความสมบูรณ์ของสถานที่นี้ได้รับการรักษาไว้อย่างครบถ้วนด้วยการที่มีทั้งเขตพุทธาวาสและเขตสังฆาวาส ตามที่บัญญัติในพระไตรปิฎก โดยมีกำแพงวัดที่มองเห็นได้ชัดเจนและแข็งแรงล้อมรอบ และได้รับการคุ้มครองตามกฎหมาย พระบรมธาตุเจดีย์และกลุ่มอาคารทางศาสนาที่อยู่โดยรอบ ถูกล้อมรอบด้วยกำแพงแก้วด้านในอีกชั้นหนึ่งและแสดงให้เห็นถึงความแท้จริงและดั้งเดิมเป็นอย่างยิ่ง พระบรมธาตุเจดีย์ตั้งอยู่ที่ใจกลางของวัด โดยมีกุฎิของพระสงฆ์ตั้งอยู่ทั้งทางทิศเหนือและทิศใต้ เขตกันชนยังรวมถึงเมืองโบราณนครศรีธรรมราชและสถานที่ทางศาสนาสำคัญที่เกี่ยวข้องกับวัด ซึ่งตั้งอยู่ตามแนวสันชายหาดโบราณศักดิ์สิทธิ์
